Geschiedenis spoorwegen
in en om
Roosendaal
 
Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.
 

(Sint-Lenaarts -) Brecht - Maria ter Heide
 
Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de tram van de 'Nationale Maatschappij van Buurt-spoorwegen' (NMVB) reed, in het bijzonder vanaf Sint-Lenaarts, via Brecht en 'Polygoon' naar Maria ter Heide. Bij 'Polygoon' lag de stelplaats voor de trams tussen Merksem (IJskelder) ten noorden van Antwerpen en Wuustwezel. Verder kwamen hier stoomtrams en later de motorrijtuigen ('autorails') op de verbinding tussen Oostmalle via Sint-Lenaarts en Brecht.
 
 
 
01. In geel is de ligging van het tramtraject van de NMVB tussen het (latere) eindpunt Wuustwezel (grens) en Antwerpen (Klapdorp of Paardenmarkt) voorgesteld, compleet met de zijtakken naar Kapellen (NMBS), Brecht en Schoten. Bij het kruispunt 'Polygoon' lag de stelplaats van de NMVB, haaks op de Rijksweg in oostelijke richting. Die was bereikbaar uit de richtingen: Brasschaat, Wuustwezel en Brecht.
 
Het baanvak 'Polygoon' - Brecht werd op 10 juni 1896 in gebruik genomen. Per 3 september 1907 werd dit verlengd naar Oostmalle en Wechelderzande via de brug over het kanaal van Dessel naar Schoten bij Sint-Lenaarts. En een half jaar later, op 14 maart 1908, volgde een verlenging naar Herentals.
 
Het baanvak 'Polygoon' - Brecht werd echter geen succes, want al in de jaren 1943-1951 volgde de sluiting, zowel voor reizigers als goederen. Het traject was dan ook nooit onder de elektrische rijdraad gebracht. Het reizigersvervoer werd al in de jaren dertig door 'autorails' (verbrandingsmotorrijtuigen) uitgevoerd, terwijl het weinige goederenvervoer in handen bleef van de stoomtractie. Van dit alles zijn amper of geen foto's bekend, zodat we het moeten doen met schaarse prentbriefkaarten van dorpsgezichten, en plaatjes van heden.
 
 
02. Laten we beginnen bij het Kanaal van Dessel naar Schoten, juist ten zuiden van Sint-Lenaarts. Kijkend in westelijke richting ligt links de laad- en loskade van Sint-Lenaarts en in de verte de ophaalbrug over het kanaal, waar in vroeger dagen de tram overheen reed, op weg naar Oostmalle.
 
 
03. Een kijkje in oostelijke richting op het Kanaal van Dessel naar Schoten ten zuiden van Sint-Lenaarts. De lading van een aak wordt met een kruiwagen overgebracht naar een wachtende goederentram van de NMVB. Aan beide zijden van het kanaal stonden destijds steenbakkerijen. Vanwege deze bedrijvigheid ontstond in 1912 aan de noordzijde van het kanaal nog een verbinding per tram tussen Sint-Lenaarts en Turnhout, alleen voor goederenvervoer. Hoogstwaarschijnlijk hield dit traject het uit tot kort na 1945. Ansichtkaart uit circa 1935.
 
 
04. Een blik vanuit het zuidwesten op de toenmalige draaibrug over het Kanaal van Dessel naar Schoten ten zuiden van Sint-Lenaarts. Een reizigerstram, getrokken door locomotief NMVB 743, is onderweg naar Brecht en Maria-ter-Heide. Vanaf deze brug naar links met aan weerszijden een café, begon de Dorpsstraat in Sint Lenaarts. Naar verluidt deden op die dag dhr. Jos Seuntjes als ontvanger (conducteur), dhr. Reynaerts als machinist en dhr. Maes als stoker dienst. Ansichtkaart uit circa 1925.
 
 
05. Een kijkje vanuit het zuiden op de toenmalige draaibrug over het Kanaal van Dessel naar Schoten ten zuiden van Sint-Lenaarts. Vanaf hier begon de Dorpsstraat. De overtocht van de brug werd beveiligd met een sein van de NMVB. Kennelijk gingen de zaken in de horeca goed, want het café op de vorige afbeelding was inmidels uitgebreid met een tweede bouwlaag.
Ansichtkaart uit circa 1935.
 
 
06. Op een foto vanuit de lucht op Google Earth zijn in een witte lijn de trajecten van de tram aangebracht. Rechtsonder passeert de lijn tussen Sint-Lenaarts en Oostmalle de brug over het kanaal. Nog meer naar rechts is er de in 1912 aangelegde 'goederenlijn' langs het kanaal naar Turnhout aangeduid. Dit traject werd hoogstwaarschijnlijk vrij snel na 1945 opgebroken.
 
De tram naar het noordwesten volgde vanaf brug 9 achtereenvolgens de lange Dorpsstraat tot aan de huidige rotonde (linksboven in beeld), waarna de tram (rijdend aan de zuidzijde van de weg) na enkele kilometers via de Lessiusstraat het stadje Brecht in kwam.
 
 
07. Sint-Lenaarts gaat prat op haar monumentale Sint-Leonarduskerk, die vanwege haar uitzonderlijke schoonheid, uitstraling en rijkdom ook wel de ‘Kathedraal van de Heide’ wordt genoemd.
 
 
08. Eén van de weinige beelden van de Lessiusstraat (kijkend naar het oosten), waarop de tramweg is te zien. De tram reed hier aan de zuidzijde van de weg. Ansichtkaart uit circa 1925.
 
 
09. Eén van de weinige beelden van de Lessiusstraat (kijkend naar het oosten), waarop de tramweg is te zien. De tram reed hier aan de zuidzijde van de weg. Ansichtkaart uit circa 1935.
 
 
10. In het centrum van Brecht staat de statige Sint-Michielskerk (1, op foto uit Google Earth) uit de vijftiende eeuw. Tijdens de Tweede Wereldoorlog liep de kerk veel schade op. Maar dit was in 1948 weer hersteld. Een grote restauratiebeurt volgde in de jaren tachtig. De tram kwam aan de zuidzijde van de Lessiusstraat het stadje in en hield vanaf de kerk de noordkant van de weg aan.
Foto uit Google Earth, 2023.
 
 
11. De Lessiusstraat (gezien in westelijke richting) is al vanouds de invalsweg vanuit het oosten. De tram reed aan de zuidzijde van de weg.
 
 
12. De Lessiusstraat (gezien in westelijke richting) is al vanouds de invalsweg vanuit het oosten. In de verte rijst de Sint-Michielskerk op. De tram reed aan de zuidzijde van de weg.
 
 
13. Een kijkje vanaf de Gemeenteplaats op de Sint-Michielskerk met zicht op het hoge koorgedeelte. In vroeger dagen passeerde de tram kort voor het gebouw langs. Rechts buiten beeld staat het gemeentehuis.
 
 
14. Een kijkje op het gemeentehuis aan de Gemeenteplaats (2, op foto uit Google Earth).
 
 
15. Eenmaal de vrij smalle weg langs de Sint-Michielskerk gepasseerd, krijg je een beter beeld op dit gebouw en zijn er meer foto's uit het verleden bekend. Zo te zien liggen er nog geen tramrails, zodat de datering van de ansichtkaart uitkomt op circa 1905.
 
 
16. Eenmaal de vrij smalle weg langs de Sint-Michielskerk gepasseerd, krijg je een beter beeld op dit gebouw en zijn er meer foto's uit het verleden bekend. Zo te zien liggen er al tramrails, zodat de datering van de ansichtkaart uitkomt op circa 1910. Ter hoogte van de kerk lagen de rails aan de noordzijde van de weg (1, op foto uit Google Earth).
 
 
17. Eenmaal de vrij smalle weg langs de Sint-Michielskerk gepasseerd, krijg je een beter beeld op dit gebouw en zijn er meer foto's uit het verleden bekend. Zo te zien wordt er volop gewerkt aan de aanleg van de tramweg tussen Brecht en Sint Lenaarts, zodat de datering van de ansichtkaart uitkomt op het voorjaar van 1907.
 
 
18. en 19. Een kijkje op de Sint-Michielskerk vanuit de Gasthuisstraat, vóór en na restauratie met wijziging van de torenspits. Vanaf de kerktoren lagen de tramrails in de Gasthuisstraat eerst aan de noordzijde en vanaf het klooster verderop aan de westzijde van deze weg. Ansichtkaarten uit circa vóór en na 1910.
 
 
20. Kijkend vanaf het standpunt van de fotograaf op het vorige plaatje in westelijke richting ligt de tramweg aan de westzijde van de Gasthuisstraat. In de verte is het nog steeds bestaande vroegere kloostergebouw (3, op foto uit Google Earth) te zien. Ansichtkaart uit circa 1935.
 
 
21. Kijkend vanaf het nog steeds bestaande vroegere kloostergebouw (3, op foto uit Google Earth) is in de verte de toren van de Sint-Michielskerk te zien. Links ligt de tramweg aan de westzijde van de Gasthuisstraat. Ansichtkaart uit circa 1925.
 
 
22. Kijkend vanaf het nog steeds bestaande vroegere kloostergebouw (3, op foto uit Google Earth) is in de verte de toren van de Sint-Michielskerk te zien. Links ligt de tramweg aan de westzijde van de Gasthuisstraat. Met een ruime boog draaide een tram vanaf dit punt in zuidelijke richting naar de Venusstraat (rechts achter de fotograaf). Een paar honderd meter verderop stond het zeer fraaie 'tramstation' met horeca-faciliteiten (4, op foto uit Google Earth), maar juist daar draaiden de trams dan weer in westelijke richting, op weg naar Maria ter Heide. Ansichtkaart uit circa 1935.
 
 
23. Kijkend vanaf het vroegere kloostergebouw (3, op foto in Google Earth) zie je in de verte de toren van de Sint-Michielskerk. Tot kort na de opheffing van de tram in 1951 lagen er aan de westzijde van de Gasthuisstraat (links) nog rails. Foto uit Google Earth, 2023.
 
 
24. Kijkend vanaf het vroegere 'tramstation' met horeca-faciliteiten (4, op foto uit Google Earth) lag de tramweg links van de rijweg. Rechts stonden de schoolgebouwen van Brecht. Ansichtkaart uit circa 1935.
 
 
25. Kijkend vanaf het vroegere 'tramstation' met horeca-faciliteiten (4, op foto uit Google Earth) lag de tramweg links van de rijweg. Nog steeds is de situatie vrijwel ongewijzigd. Rechts staan nog de schoolgebouwen van Brecht.
 
 

26. Nogmaals het hedendaagse beeld uit Google Earth, waarin de ligging van de tramweg van de NMVB in Brecht met het (vroegere) tramstation (4) is vastgelegd. Goed te onderscheiden zijn de schoolgebouwen tussen 3 en 4, en ook stationsgebouw voor de tram. Een eindje verderop aan de weg van Brecht naar Maria-ter-Heide lag een wisselplaats met zijspoor voor het goederenvervoer. Dit was ook de enige plek tussen Sint-Lenaarts en Maria-ter-Heide, waar trams elkaar konden kruisen.
 
 
27. Het prachtige tramstation van Brecht (4, op foto uit Google Earth), één van de 'schoonste' van heel het land. Pal tegenover het gebouw boog een tram vanuit het noordwesten (Venusstraat) naar rechts in zuidwestelijke richting (Molenstraat). Rechts ligt de tramweg nog juist in beeld. Ansichtkaart uit circa 1935.
 
 
28. Het prachtige tramstation van Brecht (4, op foto uit Google Earth), één van de 'schoonste' van heel het land. Pal tegenover het gebouw boog een tram vanuit het noordwesten (Venusstraat) naar rechts in zuidwestelijke richting (Molenstraat). Rechts ligt de tramweg nog juist in beeld. Ansichtkaart uit circa 1935.
 
 
29. Een reizigerstram uit Maria-ter-Heide nadert Brecht. Het tramstation ligt achter de fotograaf. Kennelijk stapten reizigers al aan de Molenstraat in- en uit, dus niet in de bocht bij het stationsgebouw. Zelfs werden op deze plek melkbussen en andere goederen in- en uitgeladen.
 
 
30. Het vroegere tramstation van de NMVB heeft inmiddels al heel wat uitbaters en benamingen gekend. Maar de buitenzijde van het gebouw is nog altijd volledig intact gebleven. De foto is gemaakt op 15 mei 1992.
 
 
31. Nadat een tram vanaf het tramstation de Molenstraat in Brecht was ingedraaid, was er eerst aan de zuidzijde van deze straat nog een wisselplaats met een zijspoor voor het schaarse aanbod van goederen. Een enkele kilometer lang werd aan de zuidzijde van de Molenstraat gereden en vervolgens aan de noordzijde tot kort voor het kazernecomplex bij 'Polygoon'. Vanaf dit punt reed een tram weer aan de zuidzijde van de weg en eindigde deze haar rit op de stelplaats 'Polygoon'. Ook werd doorgereden tot in het dorp Maria-ter-Heide, waarna de stelplaats weer werd opgezocht. Op de kaart is globaal de ligging van de tramweg van de NMVB (dus aan de noord-, west- of zuidzijde van de weg) tussen Sint-Lenaarts en Maria-ter-Heide aangeduid.
 
 
32. De Artilleriekazerne aan de Sint-Jobsesteenweg (N 117) bij Maria-ter-Heide. Rechts ligt een restant van de voormalige NMVB- lijn vanuit Brecht naar 'Polygoon' naar Brecht. Buiten beeld rechts is het terrein van de stelplaats 'Polygoon'. Ansichtkaart uit circa 1950.
 
 
33. Gezicht op de stelplaats 'Polygoon', vanaf het kruispunt Essensesteenweg (achter de fotograaf), Bredabaan (links en rechts) en Sint-Jobsesteenweg. De lange rij tramrijtuigen links staan op het restant van de voormalige NMVB-lijn vanuit Brecht naar 'Polygoon'. Uiterst rechts staat een 'friteskot', dat uiteraard niet mocht ontbreken bij een stelplaats, kruispunt van wegen en overstappunt voor vele reizigers (tram op bus of omgekeerd). Tussen de beide 'stellen' met op de achtergrond een autobus is een 'Engels' wissel te zien, dat bij de NMVB vrij zelden voorkwam. (Een Engels wissel is een 'compacte' combinatie van een kruising en vier wissels.) De foto is gemaakt op 26 juni 1966.
 
Pierre de Greeuw is één van de weinige belangstellenden die vanuit Breda naar Wuustwezel en verder reed en foto's maakte langs lijn 64 (Antwerpen-Wuustwezel). Anno juni 2023 terugkijkend naar toen, schrijft Pierre (geboren in 1942):
 
"Je hebt de grens bij Wuustwezel erg mooi beschreven en met mooie herkenbare foto's omlijst. Die oude grensovergang heb ik veel gebruikt, een enkele maal met de fiets naar Antwerpen en terug. Veel keren met de bromfiets en later nog meer met de motor om er foto's te maken van trams en bussen. Ik heb ook een reis gemaakt met bus en tram tot in Antwerpen.
Vooral de heel andere omgeving ten opzichte van Nederland sprak mij erg aan. De kleine NMVB-stelplaats Wuustwezel (Oude Tol) en zeker ook de grote remise bij Polygoon waren voor mij zeer aantrekkelijk voor een bezoek. Dankzij jou ben ik weer even terug in de tijd geweest."
 
 
34. Gezicht op het 'Engels' wissel bij de in- of uitgang van de stelplaats 'Polygoon'. Vanuit alle richtingen waren alle sporen op het emplacement bereikbaar. Links ligt het restant van de voormalige NMVB-lijn van Brecht naar 'Polygoon', dat werd gebruikt om al terzijde staand rollend materieel op te stellen.
 
 
35. Kort vóór de opheffing van de tram in 1968 vertrekt het NMVB-motorrijtuig 9742, na het aankoppelen van de bijwagens 19575 en 19561, als lijn 64 vanaf de stelplaats 'Polygoon' naar Antwerpen (Franklin Rooseveltplaats). Vandaar komt het stel in een 'spitsuurrit' weer terug naar de stelplaats 'Polygoon'. Foto Frits van der Gragt. Uit: 'Couleurs Vicinales', 2008.
 
 
36. NMVB-motorrijtuig 9778 vertrekt op 3 augustus 1954 vanaf de stelplaats 'Polygoon', ingetuigd als lijn 63 (Antwerpen-Merksem-'Polygoon', vice-versa), in zuidelijke richting naar Antwerpen. Links is nog juist de Bredabaan te zien.
Hoe anders was dit kruispunt vijftig jaar eerder..!
 
 

37. Een ansichtkaart uit circa 1910 toont ons het kruispunt bij Maria-ter-Heide ter hoogte van de stelplaats 'Polygoon' (circa vijftig meter verderop, rechts), waarvan op de standplaats van de fotograaf alleen het wisselhandel is te ontwaren. Links stond het restaurant 'Au Lion d'Or' van D. Colle. Aan de oostzijde van de Rijksweg (later Bredabaan) reden eerst de trams van de ZNSM en later die van de NMVB naar en van Wuustwezel. Van militaire activiteiten lijkt nog niets te ontwaren. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
Het baanvak 'Polygoon' - Brecht werd op 10 juni 1896 in gebruik genomen. Per 3 september 1907 werd dit verlengd naar Oostmalle en Wechelderzande via de brug over het kanaal van Dessel naar Schoten bij Sint-Lenaarts. En een half jaar later, op 14 maart 1908, volgde een verlenging naar Herentals.
 
 

38. Iets dichterbij het kruispunt 'Polygoon' bij Maria-ter-Heide is links de aftakkende weg naar Achterbroek, Essen en Roosendaal goed te zien. Aan de oostzijde van de Rijksweg (later Bredabaan) reden eerst de trams van de ZNSM en later die van de NMVB naar en van Wuustwezel. Rechts is een 'militair' smalspoor te zien dat de Rijksweg kruist, want zowel links als rechts van de weg lagen destijds grote militaire complexen en oefenterreinen voor schietoefeningen. In mijn jeugd kon je bij wind uit het zuiden het gebulder van kanonnen tot in Roosendaal horen. Rechts van de fotograaf lag de latere stelplaats 'Polygoon'. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
39. Een vroege ansichtkaart uit Maria ter Heide laat in de verte een stoomtram zien, die nog aan de westzijde van de Rijksweg rijdt en op het punt staat naar de andere kant van de weg te gaan in de richting Wuustwezel. Overigens stond de lintbebouwing toen (en nog lang daarna) bekend onder de naam 'Brasschaat - Polygoon'. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
40. Vanaf 20 juli 1887 reden er stoomtrams vanaf Antwerpen (IJskelder) via Merksem (Oude Bareel) naar Brasschaat (Dorp). Met ingang van 18 mei 1909 werd deze dienst geheel door elektrische trams gereden naar en van Brasschaat (Dorp). Drie jaar later, per 15 juli 1912, vond een verlenging van de elektrische tramdienst plaats tot Maria-ter-Heide, waar verderop de stelplaats 'Polygoon' (genoemd naar het daar gelegen kruispunt) was ingericht. Deze stelplaats lag ongeveer een halve kilometer achter de rug van de fotograaf van deze ansichtkaart en was ook met de elektrische trams te bereiken. Overigens stond de lintbebouwing toen (en nog lang daarna) bekend onder de naam 'Brasschaat - Polygoon'. Ansichtkaart uit circa 1915.
 
 
41. Iets verder naar het zuiden is het centrum van Maria-ter-Heide wat beter te zien. Achter de fietser rechts in beeld is de tramweg naar en van Antwerpen goed te onderscheiden. Sinds 15 juli 1912 was het lijngedeelte Brasschaat (Dorp) - Maria-ter-Heide onder de elektrische rijdraad gebracht. Overigens stond de lintbebouwing toen (en nog lang daarna) bekend onder de naam 'Brasschaat - Polygoon'. Ansichtkaart uit circa 1915.
 
 
42. Nog iets verder naar het zuiden is het overstekende spoor van de tram in het wegdek goed waar te nemen. Overigens lag er ook een stukje doodlopend spoor aan de oostzijde van de weg (links in beeld). Inmiddels had het tramwegbedrijf concurrentie gekregen van particuliere autobusdienstondernemingen, precies zoals dat ook gebeurde bij de Noorderburen. Rechts wacht een autobus van het particuliere bedrijf 'Lux' op reizigers. Op de voorgrond ligt in de kasseien het overstekende spoor van de tram. Sinds 15 juli 1912 was het lijngedeelte Brasschaat (Dorp) - Maria-ter-Heide onder de elektrische rijdraad gebracht. Ansichtkaart uit circa 1930.
 
 
43. Even terug in de tijd. Een stoomtram van de NMVB met wat goederenwagens uit Wuustwezel (of stelplaats 'Polygoon') komt aan in Maria-ter-Heide en staat op het punt naar rechts te rijden (voor de kijker links) om zijn weg te vervolgen in de richting Antwerpen. Overigens stond de lintbebouwing toen (en nog lang daarna) bekend onder de naam 'Brasschaat - Polygoon'. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
44. Nog een plaatje op hetzelfde punt. Een 'gemengde' tram (twee reizigersrijtuigen en een paar goederenwagens) van de NMVB uit de richting Brecht komt aan in Maria-ter-Heide. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
45. Een twintigtal meters in zuidelijke richting terugkijkend naar de vorige beelden staat links dezelfde autobus van een particuliere ondernemer klaar voor het aansluitende vervoer naar de dorpen in de regio. Rechts ligt het 'café de l'Union' dat in die jaren het centrum is van Maria-ter Heide, qua vervoer en uitgaansleven, en dat alles kort bij de kerk. Links wacht een autobus van het bedrijf 'Lux' op reizigers. De letters BP boven de voorruit van de autobus staan voor 'Brasschaat - Polygoon', want de lintbebouwing toen (en nog lang daarna) stond destijds bekend onder de naam 'Brasschaat - Polygoon'. Van hieruit reden auobussen naar de omliggende plaatsen. Op de voorgrond ligt in de kasseien het overstekende spoor van de tram. Sinds 15 juli 1912 werd het gedeelte Brasschaat (Dorp) - Maria-ter-Heide elektrisch bereden. Vaag is de bovenleiding nog te onderscheiden. Ansichtkaart uit circa 1930.
 
 
46. Maria-ter-Heide stond bekend als één van de grotere legerplaatsen van Belgie, maar wel onder de naam 'Brasschaat - Polygoon'. Ook in vroegere jaren waren er regelmatig oefeningen op het 'Groot Schietveld' en het 'Klein Schietveld'. Ook ligt er vanaf het prille begin van de luchtvaart een militair vliegveld. Talloze ansichtkaarten zijn bekend van legergebouwen, militaire manoeuvres, paarden en oorlogstuig (zoals kanonnen, en zelfs spoorweggeschut). Oefeningen te paard waren uiteraard een bezienswaardigheid voor de plaatselijke bevolking en zelfs fotografen zagen er brood in om een centje bij te verdienen aan de uitgave van 'postkaarten'. Staande op het kopspoor voor de tram en kijkend in noordelijke richting legde een fotograaf de terugkomst van de cavalerie vast. Juist rechts buiten beeld ligt het 'café de l'Union'. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
47. Nogmaals een plaatje van een terugkomend legeronderdeel met rechts het 'café de l'Union' in Maria-ter-Heide. Achter de rug van de fotograaf ligt de R.K. kerk. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
48. Hoogstwaarschijnlijk werd het kopspoor ter hoogte van het 'café de l'Union' gebruikt voor het vervoer van legertroepen. Na de aankomst van een extra tram stellen de manschappen zich op, waarna zij zullen worden afgemarcheerd naar hun kazernes in de buurt. Overigens stond de lintbebouwing toen (en nog lang daarna) bekend onder de naam 'Brasschaat - Polygoon'. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
49. Gezicht vanuit het noorden op het 'café de l'Union' met op de achtergrond de R.K. kerk, een vierwielige koets met twee paarden en een stoomtram van de NMVB (gereed om de weg over te steken), op weg naar Wuustwezel. Overigens stond de lintbebouwing toen (en nog lang daarna) bekend onder de naam 'Brasschaat - Polygoon'. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
50. Het 'café de l'Union' in Maria-ter-Heide. Uitbater C. Tunteler-Somers adverteert in latere jaren met borden op de dakrand, waarop staat: als 'Aanleg voor Nederland' (waar je dus als Hollander heel goed 'thuis' kon voelen) en 'Statie - Autobus(dienst) Lux Polygoon'. Ansichtkaart uit circa 1930.
 
 
51. Staande ter hoogte van de ingang naar de R.K. kerk zijn links van het midden het 'café de l'Union' en het markante hoekpand (op maar liefst zes voorgaande 'postkaarten') te ontwaren. De NMVB rijdt met een stoomtram van 'oost naar west' op de weg naar Antwerpen. Sinds 15 juli 1912 was de elektrificatie van het gedeelte Brasschaat (Dorp) - Maria-ter-Heide voor het reizigersvervoer een feit. Dat is te zien aan de palen voor de bovenleiding. Een elektrisch motorrijtuig (een 'rode' tram) staat bij het 'café de l'Union'. Waarschijnlijk gaat het op deze foto nog om een proefrit. Desondanks zullen er later voor het vervoer van militairen nog wel 'extra' stoomtrams hebben gereden. Overigens stond de lintbebouwing toen (en nog lang daarna) bekend onder de naam 'Brasschaat - Polygoon'. Ansichtkaart uit circa 1912.
 
 
52. Gezicht vanaf het westen op het centrum van Maria-ter-Heide met de R.K. kerk. Overigens stond de lintbebouwing toen (en nog lang daarna) bekend onder de naam 'Brasschaat - Polygoon'. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
53. en 54. Gezicht vanaf het zuiden op het centrum van Maria-ter-Heide met de R.K. kerk. Links steekt een lange reizigerstram van de NMVB de straat over (van 'oost naar west'), op weg naar Antwerpen. Ansichtkaarten uit circa 1910 (links) en 1925 (rechts).
 
 
55. Gezicht vanaf het zuiden op het centrum van Maria-ter-Heide met de R.K. kerk. Links steekt een lange reizigerstram van de NMVB de straat over (van 'oost naar west'), op weg naar Antwerpen. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
56. Tot slot nog een ansichtkaart uit de late jaren zestig. Gezicht ter hoogte van het vroegere 'café de l'Union' (links buiten beeld, achter de fotograaf) in zuidelijke richting. Links is de tramweg van de NMVB (komend 'van oost naar west') te onderscheiden. In de verte liggen de rails al tussen de bomen aan de westzijde van de weg. Ter plaatse was de bovenleiding opgehangen aan spandraden tussen de gebouwen aan weerszijden van de weg. Kort na de opheffing van de tram per 1 oktober 1966 werden deze als eerste weggehaald. (Op de originele ansichtkaart was de bovenleiding slechts vaag te onderscheiden in de vorm van enkele rozetten in de lucht, maar om verwarring te voorkomen zijn deze hier verwijderd.)
 
 
57. Enkele honderden meters naar het zuiden toe rijst de R.K. kerk boven de bebouwing aan de oostzijde van de Rijksweg uit. Links ligt de tramweg van de NMVB tussen Brasschaat en Polygoon. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
58. Vanaf 15 juli 1912 was de elektrificatie van het gedeelte Brasschaat (Dorp) - Brasschaat (Polygoon) voor het reizigersvervoer een feit. Duidelijk zijn de bovenleidingsportalen aan de linkerzijde van de weg te zien. Aan de masten te zien, lag er aan de oostzijde van de weg een lang stuk kopspoor. Overigens stond de lintbebouwing toen (en nog lang daarna) bekend onder de naam 'Brasschaat - Polygoon'. Ansichtkaart uit circa 1930.